REMOVE ADVERT BY CLICKING ON “>>” →

Return to Home Page

 

 

 

MARKOS DRAGOUMIS

 

 

Η ΚΥΡΙΑ ΚΟΥΛΑ ΚΑΙ ΤΟ ΜΑΡΣ ΒΟΤΣΗΣ 

Μ. Φ. Δραγουμη

[Click for musical notation of song]

 

Ο Μακεδονικός αγώνας που είχε αρχίσει γύρω στο 1900, αλλά και οι Βαλκανικοί και άλλοι πόλεμοι που ακολούθησαν από το 1912 ως το 1922, έγιναν αφορμή να φτιαχτούν πλήθος ανώνυμα και επώνυμα στιχουργήματα που κυκλοφόρησαν ευρύτατα ιδίως στα λαϊκά στρώματα. Οι στίχοι αυτοί συνδυάζονταν συνήθως με παλιότερες δημοτικές μελωδίες, εκτός από ορισμένους που μελοποιούνταν από επώνυμους και ημιεπώνυμους συνθέτες. Με τα ιστορικά τραγούδια της κατηγορίας αυτής ήρθα για πρώτη φορά σε επαφή όταν ηχογράφησα στην Αίγινα το 1962 το «Βούλγαροι στο Κιλκίσι» και το «Μέσα στο Τσανακαλέ». Το πρώτο ειπώθηκε από έναν παλιό πολεμιστή και το δεύτερο από την 70χρονη Αγγελική Χαλδαίου. Αναφέρονται και τα δυο στην περίοδο 1912–1918 δανειζόμενα σκοπούς από τη δημοτική μουσική.

 

Αρκετά από αυτά τα τραγούδια κυκλοφόρησαν σε δίσκους των 78 στροφών της εποχής εκείνης. Για παράδειγμα στη Νέα Υόρκη η Κυριακή Αντωνοπούλου (γνωστότερη ως «Κυρία Κούλα») τραγούδησε με συνοδεία λαϊκής ορχήστρας στα 1916–1917 σε δίσκους της Columbia τέσσερα πατριωτικά άσματα σε ρυθμό εμβατηρίου: τα Μαρς Αβέρωφ, Βότσης, Κιλκίς και Γιάννινα, όλα αναφερόμενα στα κατορθώματα των Ελλήνων στους Βαλκανικούς πολέμους. Είπε επίσης, με την ίδια εταιρεία, κι ένα επιτραπέζιο κλέφτικο τραγούδι για την κατάληψη των Ιωαννίνων από τον ελληνικό στρατό.[1]

 

Ξύπνα καημένε Αλή-Πασά, να ιδείς τα Γιάννινά σου.

Τα πήρανε οι Έλληνες, δεν είναι πια δικά σου.

                        Ευζωνάκια παινεμένα

                        Και στον κόσμο ξακουσμένα.

Ξύπνα καημένε Αλή-Πασά, μέσα από τη χαράδρα

Να ιδείς και τον Εσάτ-Πασά, τον πήγαν στην Ελλάδα.

 

Η πρώτη γενιά μεταναστών στις ΗΠΑ ανέδειξε περί τις 35 τραγουδίστριες με κορυφαίες την κ. Κούλα και την Μαρίκα Παπαγκίκα. Παραθέτω μια περικοπή από ένα άρθρο του Steve Frangos σε αμερικάνικη εφημερίδα του 1994 με πληροφορίες που μας δίνει για την αξιόλογη αυτή γυναίκα, που ονομάστηκε «Καναρίνι της Αμερικής».[2]

 

«Η Κυριακή Γιορτζή–Αντωνοπούλου (π.1880–π.1954) υπήρξε η πρώτη διεθνώς αναγνωρισμένη ελληνίδα τραγουδίστρια που είχε ως μόνιμη κατοικία την Αμερική. Γνωστή επί το απλούστερον ως Κυρία Κούλα (που είναι το χαϊδευτικό του ονόματος Κυριακή), αυτή η μοναδική γυναίκα έγινε τόσο δημοφιλής, ώστε ανάμεσα στα 1916 (ή 1917) και το 1927, όχι μόνο τραγούδησε τουλάχιστον 199 τραγούδια, αλλά κατά τη δεκαετία αυτή υπερίσχυσε όλων των αντιπάλων της σε αριθμό πώλησης δίσκων.

 

Στα τέλη του 1916 (ή στις αρχές του 1917) η κ. Κούλα Αντωνοπούλου μπήκε στα στούντιο της Columbia στη Νέα Υόρκη και κατέκτησε τη δισκογραφική σκηνή. Τραγουδώντας δια μέσου ενός μεγαφώνου η κ. Κούλα γραμμοφώνησε 34 τραγούδια… Η ανέλπιστη και χωρίς προηγούμενο δημοτικότητα των δίσκων της στην αγορά, παρακίνησε όλες τις σημαντικές αμερικάνικες δισκογραφικές εταιρείες ν’ ασχοληθούν με την παραγωγή ελληνικών δίσκων… Η κ. Κούλα μακράν από του να είναι πιόνι στα χέρια των απαιτητικών υπεύθυνων των αμερικάνικων δισκογραφικών εταιρειών… υπήρξε και σπουδαία επιχειρηματίας (η πρώτη Ελληνίδα ιδιοκτήτρια εταιρείας δίσκων), αφού γύρω στο 1920 ίδρυσε την Panhellenion Phonograph Record Company στη Νέα Υόρκη, που λειτούργησε με μεγάλη επιτυχία για σχεδόν επτά χρόνια, κι άνοιξε παραρτήματα στο Σικάγο κι ίσως αλλού…. Το 1927 μετά τον ξαφνικό θάνατο του ανδρός της Ανδρέα Αντωνόπουλου,[3] η κ. Κούλα μη μπορώντας ν’ αντέξει στη λύπη της αποσύρθηκε για λίγο από την ενεργό δράση. Όταν συνήλθε έκλεισε την εταιρεία της και άρχισε μια καινούρια καριέρα ως τραγουδίστρια (είχε φωνή σοπράνο) σε κέντρα διασκεδάσεως. Στα τέλη της δεκαετίας του 1940 η κ. Κούλα ξανάνοιξε την εταιρεία της με ελαφρά παραλλαγμένο όνομα (Panhellenic αντί από Panhellenion Records) που όμως λειτούργησε μόνο για λίγα χρόνια.»

 

Παραθέτω τώρα και κάποιες πρόσθετες πληροφορίες για την κ. Κούλα που μου έδωσε προφορικά ο Π. Κουνάδης το 1993. Κατ’ αυτόν λοιπόν η κ. Κούλα καταγόταν μάλλον από το Μεσολόγγι.[4] Μετανάστευσε στις ΗΠΑ το 1912. Το 1913 την συνάντησε εκεί ο Κατσαρός.[5] Τέλος μου είπε ότι στα χρόνια που διηύθυνε τη δεύτερη εταιρεία της δεν τραγουδούσε πια η ίδια, αλλά ασχολιόταν με την παραγωγή δίσκων άλλων καλλιτεχνών, όπως π.χ. του Τζιμ Αποστόλου.

 

Η συντριπτική πλειοψηφία των τραγουδιών που κυκλοφόρησαν με την ετικέτα της Panhellenion είναι δημοτικά και χοροί της λεγόμενης παλιάς Ελλάδας (Μωριάς – Ρούμελη). Ωστόσο η εταιρεία ασχολήθηκε και με τα εξής άλλα είδη:

 

Εκκλησιαστικά – Ελαφρά – Πατριωτικά – Μικρασιάτικα (δηλ. αμανέδες, σμυρνέικα, ζεϊμπέκικα, χασάπικα) – Ηπειρώτικα – Μακεδονικά – Θεσσαλικά – Νησιώτικα – Τούρκικα καθώς και σκηνές από τον Καραγκιόζη. Και σύμφωνα με τον κατάλογο του R. K. Spottswood [6] τραγούδησε και μερικά αδέσποτα ρεμπέτικα, όπως τα «Αμάν, αμάν Χιώτισσα», «Βλαμάκι», «Κουτσαβάκι», «Μπαγλαμάδες», «Νέο Μελαχροινό», «Νίνα» και το γνωστό κι απ’ την Παπαγκίκα ζεϊμπέκικο «Τα ούλα σου».

 

Από τον Spottswood μαθαίνουμε και τα ονόματα των 22 οργανοπαικτών που συνεργάστηκαν κατά καιρούς με την Panhellenion. Σ΄ αυτά συγκαταλέγονται οι Αθανάσιος Μακεδόνας και Δ. Πόγγης (βιολί) – Ανδρέας Πατρινός [7] (λαούτο) – Λουί Ρασσιάς (σαντούρι–τσίμπαλο) – Βιργινία (πιάνο) και οι γνωστοί δεξιοτέχνες του κλαρίνου Γιάννης Κυριακάτης, Θανάσης Βρούβας, Αντώνης Σακελλαρίου, Νίκος Ρέλιας και Βαγγέλης Βλάχος για τον οποίον μάλιστα υποστηρίζεται, χωρίς ακόμα να έχει απόλυτα αποδειχθεί, ότι υπήρξε σύζυγος της κ. Κούλας πριν ή μετά τον Αντωνόπουλο.[8]

 

Ένα από τα ωραιότερα τραγούδια της κ. Κούλας είναι το μαρς που γύρισε σε δίσκο για να εξυμνήσει το εκπληκτικό κατόρθωμα του Υδραίου ναυτικού Νικολάου Βότση (1877-1934). Εγγονός ναυτικού και αγωνιστή του 1821, ο Βότσης συμμετείχε στον αποκλεισμό της Κρήτης από τον ελληνικό στόλο το 1896. Το όνομά του όμως συνδέθηκε με το πρώτο ναυτικό κατόρθωμα των Βαλκανικών Πολέμων. Τη νύχτα της 18/10/1912 (ήταν τότε υποπλοίαρχος) μπήκε με το τορπιλοβόλο 11 στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης και με τρεις τορπίλες βύθισε το εκεί αγκυροβολημένο τουρκικό πολεμικό «Φετίχ Μπουλέν» εξοπλισμένο με 18 πυροβόλα. Το 1920 ο Βότσης έγινε κυβερνήτης του θωρηκτού «Κιλκίς» που ναυλοχούσε στην Πόλη κι αργότερα διορίστηκε διοικητής των εκεί ελληνικών ναυτικών δυνάμεων καθώς και ύπατος αρμοστής της Πόλης. Το 1922 αποστρατεύτηκε με τον βαθμό του υποναυάρχου, αλλά ανέλαβε πάλι καθήκοντα μετά από μερικούς μήνες. Και ως κυβερνήτης του θωρηκτού «Λήμνος» φρόντισε για τη διάσωση των διωκομένων Ελλήνων από τη Μικρά Ασία. Προτομές του Βότση υπάρχουν στη Θεσσαλονίκη (κοντά στο Λευκό Πύργο) και στην πατρίδα του την Ύδρα.

 

Το κατόρθωμα του Βότση στη Θεσσαλονίκη έγινε γρήγορα τραγούδι, και κυκλοφόρησε μάλιστα τόσο πλατιά, ώστε πέρασε στη λαϊκή παράδοση. Έτσι ο Θ. Α. Νημάς στο βιβλίο του «Δημοτικά Τραγούδια της Θεσσαλίας» [9] το καταχωρεί στα λεγόμενα «ιστορικά» τραγούδια.

 

Η μόνη γνωστή σε μένα εκτέλεση σε δίσκο του «Μαρς Βότσης»είναι αυτή της κ. Κούλας. Κυκλοφόρησε από την Columbia στα τέλη του 1916 ή τις αρχές του 1917.[10] Το μέρος του βιολιού παίζεται από τον Αθανάσιο Μακεδόνα, του λαούτου από τον Ανδρέα Πατρινό και του σαντουριού από τον Στέλιο Μελά. Στο πίσω μέρος του δίσκου παίζεται από τους ίδιους καλλιτέχνες το «Μαρς Αβέρωφ». Πρόκειται για έναν σπάνιο δίσκο που είχα την τύχη ν’ αποκτήσω στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και που σήμερα ανήκει στη δισκοθήκη του Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου.

 

Το κείμενο του «Μαρς Βότσης» αποτελείται από 18 στίχους που χωρίζονται σε τρεις εξάστιχες στροφές. Η μελωδία επαναλαμβάνεται αυτούσια σε κάθε στροφή. Ο στίχος είναι ομοιοκατάληκτος κι ακολουθεί το μέτρο του ιαμβικού δεκαπεντασύλλαβου. Το άγνωστο πρόσωπο που έγραψε τους στίχους πιθανόν να είναι το ίδιο που συνέθεσε τη μελωδία. Ως τώρα δεν μπόρεσα να το εντοπίσω, δεν αποκλείεται όμως να είναι κάπου καταχωνιασμένο σε μια ξεχασμένη πηγή και να βγει κάποτε στην επιφάνεια.

 

 Τελειώνοντας παραθέτω τη μουσική καταγραφή του εμβατηρίου με το πλήρες κείμενό του.

 

 ΜΑΡΣ ΒΟΤΣΗΣ

 

Τιμή στην οικογένεια, που έκανε το Βότση

τον άξιο το λεβέντη μας, γενναίο πατριώτη.

Που μπήκε στο ενδέκατο, μικρό τροπιλοβόλο.

Και το Φετίχ Μπουλέν χτυπά, και το βυθίζει όλο.

Οι Τούρκοι όταν άκουσαν, τέτοια βοή μεγάλη

Ύστερα π’ ανεθάρρησαν, τους ήρθε παραζάλη.

 

 * *

Και το πρωί σηκώνουνται, τρέχουνε και ρωτούνε

Που είναι το Φετίχ Μπουλέν, ζητούνε για να δούνε

Μα εις μάτην ερευνούν, εις μάτην το ζητούνε.

Τρέχουνε και στο Καραμπουρνού, και τον Πασά ρωτούνε

«Τζάνουμ’ εμείς προσέχαμε, απ’ τη μεγάλη ντάπια

Ένα δελφίνι είδαμε, με δυο μεγάλα μάτια.»

 

 * *

 Ήταν δελφίνι αφύσικο, και στην κοιλιά του ο Βότσης

 Ο άξιος ο λεβέντης μας, γενναίος πατριώτης.

 Πού ’βγαλε την απόφαση, ήρθε στη Σαλονίκη

 Και άρχισε ο στόλος μας, την πρώτη του τη νίκη.

 Ζήτω του Βότση μας παιδιά, νέο θαλασσοπούλι

 Ζήτω εις τον Κανάρη μας, και νέο Μιαούλη.

 

[Click here for the musical notation of this song]

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1. U.S.A. Columbia E 3609, Neos Ali Pasas (Yianniotikos).

 

2. Steve Frangos, The image of Greek music in America, The Greek American, December 3–9, 1994, σ. 15. "Kyriaki Yiortzi Antonopoulos (circa 1880-1954) was the first internationally successful Greek female vocalist who made America her permanent home. Known simply as Madame Coula (Coula being the diminutive for Kyriaki) this one women proved so popular that between 1916-17 and 1927 she recorded at least 199 individual songs. No other Greek female vocalist sold as many records from 1916 to 1927 as Madame Coula.

 

"In late 1916 or early 1917 Coula Antonopoulos entered the New York City studies of Columbia Records and conquered the Greek recording scene. Singing through a megaphone Mme. Coula recorded thirty-four songs. While we do not always know which instrumentalists played on each song we do know Athanasios Makedonas played the violi, Stelios Melas was the santouri player and Andreas Patrinos accompanied on [?] laouto. Mme. Coula's first song was Elenaki karsilamas (Columbia E3324). The unexpected and totally unprecedented success, in terms of overall sales, of these records prompted all the major American record companies to immediately begin releasing Greek music."

 

3. Είχαν μια κόρη, την Παρασκευούλα, που ήταν κι αυτή τραγουδίστρια.

 

4. Η πληροφορία αυτή επιβεβαιώνεται από τον Ηλία Βολιότη-Καπετανάκη. (Αδέσποτες Μελωδίες, Αθήνα 1999, σ. 480).

 

5. Γιώργος Θεολογίτης-Κατσαρός (1898–1997). Λαϊκός τραγουδιστής από την Αμοργό που από το 1919 ώς το 1941 ηχογράφησε στις ΗΠΑ πάνω από 60 τραγούδια.

 

6. Discography of all the 78’s recorded in the USA prior to 1940.

 

7. Πιθανά ψευδώνυμο του Ανδρέα Αντωνόπουλου, συζύγου της κ. Κούλας.

 

8. Πληροφορία που μου έδωσε ο Π. Κουνάδης το 1993.

 

9. Τόμος Α΄, Θεσσαλονίκη 1983, σ.109.

 

10. Την πληροφορία για την χρονολογία του δίσκου την οφείλω στον αείμνηστο Χαράλαμπο Παυλόπουλο.

 

[This paper was presented at the Hydra Rebetiko Conference October 2002]